व्यवस्थापन

businessstuff

व्यवस्थापनाचे स्वरूप

 prasannam

10 years ago

1. व्यवस्थापनाचे स्वरूप

प्रास्तविक

माणसाच्या अनेक अपेक्षा असतात, उद्दिष्टे असतात आयुष्यभर माणूस त्याच्या
अपेक्षा पूर्ण करण्यासाठी, त्याने ठरविलेली उद्दिष्टे गाठण्यासाठी व त्यांच्या ध्येयांची
पूर्तता करण्यासाठी झटत असतो. जी उद्दिष्टे त्याच्या आवाक्यातील असतात ती तो
स्वतःच्या सामर्थ्याने गाठण्याचा प्रयत्न करतो. परंतु बहुसंख्य उद्दिष्टे त्याच्या आवाक्या-
बाहेरील असतात. कारण त्याच्या शारीरिक व मानसिक शक्तींवर असलेल्या मर्यादां-
मुळे ही उद्दिष्टे गाठणे त्याला शक्य होत नाही. स्वाभाविकच अशा उद्दिष्टांच्या पूर्तते-
साठी इतरांची मदत घ्यावी लागते, इतरांशी सहकार्य करावे लागते. म्हणूनच एकेकट्याच्या
कुवतीबाहेरील कार्ये करण्यासाठी माणसे गट तयार करतात व सामूहिकरीत्या कार्ये पार
पाडतात. व्यक्तींच्या समूहाने अगर गटाने सामुदायिकपणे केलेली कार्ये अनेक प्रकारची
असू शकतात. त्यांचे उद्देश व्यावसायिक, सामाजिक, धार्मिक, राजकीय, लष्करी किंवा
सार्वजनिक हिताचे असू शकतात.

आधुनिक काळात माणसाच्या आशाआकांक्षा विलक्षण वाढल्या आहेत. त्यांची
पूर्ती करण्यासाठी अभूतपूर्व स्वरूपाचे सामूहिक प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. एकट्या-
दुकट्या व्यक्तीला हे कार्य जमणारच नाही. जेव्हा एखाद्या सर्वसामान्य उद्दिष्टाच्या
पूर्ततेसाठी व्यक्ती एकत्र येतात. परस्परांशी सहकार्य करतात आणि वेळ, संपत्ती व श्रम
यांचा कमीत कमी वापर करून सुकरतेने उद्दिष्ट गाठण्याचा प्रयत्न करतात तेव्हा त्या
सर्व घडामोडींचे व्यवस्थापन करणे आवश्यक ठरते. सर्वसामान्य उद्दिष्टाच्या पूर्ततेसाठी
व्यक्तींचा एखादा गट जेव्हा कार्यरत होतो तेव्हा कोणीतरी त्या त्या गटाचा प्रमुख
किंवा नेता होतो व त्या गटाच्या कार्याचे व्यवस्थापन करू लागतो. ठरविलेले उद्दिष्ट
गाठण्यासाठी करावयाचे एकूण कार्य तो निश्चित करतो व त्या कामाची विविध
प्रकारच्या कृती आणि हालचालींमध्ये विभागणी करतो. हे करीत असताना त्याला
त्याच्या ज्ञानाचा, अनुभवाचा आधार घ्यावा लागतो, आणि त्याच्या व इतरांच्या सोयींचा
विचार करावा लागतो. नंतर तो विविध कृती व हालचालींचे अनेक प्रकारच्या निश्चित
कामांमध्ये वर्गीकरण करतो आणि ती कामे निरनिराळ्या व्यक्तीकडे, त्यांच्या गटांकडे
कुवतीनुसार सोपवतो. दुसऱ्या शब्दात सांगावयाचे झाल्यास तो समूह-नेता त्याच्या समूह
हालचालींचे संघटन करतो आणि समूहातील व्यक्ती व त्यांची कामे यांचे संबंध निश्चित
करतो. तसेच तो समूहातील व्यक्तींच्या विविध कृतींमध्ये सुसंवाद साधतो. त्या कृतींना
योग्य ती दिशा देतो व त्यांचे नियंत्रणही करतो. समूहाचे काम सहकार्याने व सुरळितपणे
चालले आहे असे तो पाहतो. म्हणजेच तो त्या समूह-कार्याचे व्यवस्थापन करतो. थोडक्यात,

पान नं. 2

समान उद्दिष्टाच्या पूर्ततेसाठी एकत्र आलेल्या व्यक्तिसमूहाच्या कामाची जेव्हा एखादी
व्यक्ती विशिष्ट व्यवस्था करते व ती व्यवस्था नीट राबविली जाते की नाही हे पाहाते
तेव्हा ती व्यक्ती व्यवस्थापक म्हणून काम करते असे म्हणता येईल.

व्यवस्थापन : व्याख्या व अर्थ

`व्यवस्थापन’ या संज्ञेची व्याख्या अनेक तज्ज्ञांनी अनेक प्रकारे केलेली आढळते.
या व्याख्या इतक्या आहेत की, व्यवस्थापकागणिक व्याख्या अशी स्थिती दिसते. तरीसुद्धा
` व्यवस्थापन’ या संज्ञेचा अर्थ अधिक चांगल्या प्रकारे समजावून घेण्यासाठी काही
व्याख्या विचारात घेणे आवश्यक ठरते. ` व्यवस्थापन ‘ संज्ञेच्या पुढील काही व्याख्या
लक्षात घेता येतील.

1) लॉड जॉर्ज – “” आपण हाती घेत असलेल्या प्रत्येक कृतीमध्ये समन्वय
किंवा एकसंधपणा आणणारा एक घटक अंतर्भूत असतो. एकसंधपणाशिवाय आपल्या
कृती परिणामशून्य, अडखळणाऱ्या, स्वेर व अनुत्पादक होतील. आपल्या कृतीमध्ये योजना,
उद्दिष्टे व एकसंधपणा आणणाऱ्या घटकाला व्यवस्थापन म्हणता येईल. “”

व्यवस्थापनाच्या या व्याख्येमध्ये समन्वय किंवा एकसंधता व सुव्यवस्था या गोष्टी-
वर विशेष भर दिलेला आहे. व्यवस्थापनाच्या अभावी गोंधळ, अव्यवस्था व अनागोंदी
माजेल व कोणतेही उद्दिष्ट साधले जाणार नाही असेही या व्याख्येवरून म्हणता येईल.

2) पीटर ड्रकर – “” व्यवस्थापकाला त्याच्या अधिकाराखालील संस्थेला योग्य
प्रकारे कार्य करण्यास व तिची स्वतःची भर घालण्यास समर्थ करण्यासाठी ती अत्यंत
महत्त्वाची परन्तु विभिन्न स्वरूपाची नियुक्त कार्ये करावी लागतात.

– संस्थेचे विशिष्ट उद्दिष्ट व कार्य ठरविणे.

– (त्यासाठी) करावयाच्या कृती उत्पादक बनविणे व काम करणाऱ्याला कृती
केल्याचे समाधान देणे.

– समाजिक परिणाम व जबाबदाऱ्या सांभाळणे. “”
या व्याख्येमध्ये व्यवस्थापनाच्या विविध कार्यावर सुयोग्य भर दिलेला आढळतो.
त्याचप्रमाणे व्यवस्थापकाच्या सामाजिक जबाबदारीचाही या व्याख्येत समावेश केलेला
दिसतो.

3) कुन्टझ् व ओडोनेल् – “” उद्दिष्टे गाठण्यासाठी समूहातील व्यक्तींना कार्य-
क्षमतेने व परिणामकारपणे कार्य करण्यास पोषक असे वातावरण एखाद्या संस्थेत
निर्माण करणे व टिकविणे म्हणजे व्यवस्थापन. “”
या व्याख्येनुसार व्यवस्थापकाला मुख्यतः संस्थेत ठराविक उद्दिष्टे गाठण्यासाठी
पोषक वातावरण निर्माण करावे लागते. संस्थेसंस्थेतील वातावरण निराळे असते व हा
निराळेपणा व्यवस्थापकाने लक्षात घेणे आवश्यक असते असेही या व्याख्येवरून सुचविता
येईल.

4) जॉर्ज टेरि – “” उद्दिष्टे ठरविण्यासाठी आणि लोक व साधनसामग्री यांचा

पान नं. 3

वापर करून ती गाठण्यासाठी केली जाणारी एक वेगळी प्रक्रिया म्हणजे व्यवस्थापन. या
प्रक्रियेत नियोजन, संघटन, संचालन व नियंत्रण या कार्याचा समावेश असतो. “”

ही व्याख्या व्यवस्थापनाची कार्ये स्पष्ट करते, त्याचप्रमाणे ठरविलेली उद्दिष्टे
लोकांच्या प्रयत्नांनीच गाठली जातात हेही सांगते.

वरील सर्व व्याख्यांचा विचार केल्यास असे दिसून येईल की, व्यवस्थापनाच्या
संकल्पनेचा विविध दृष्टिकोणातून या व्याख्यांमध्ये विचार करण्यात आलेला आहे. व्यवस्था-
पनाची निरनिराळी कार्य व मूलतत्त्वे यांच्यावर कमीजास्त भर देण्याकडे या व्याख्यांचा
मुख्यतः कल आहे. व्यवस्थापनाच्या सर्व अंगांचा विचार करून व्यवस्थापनाच्या सर्व
कार्यावर अथवा मूलतत्त्वांवर सारखाच भर देणारी व्याख्याच व्यवस्थापनाची परिपूर्ण
व्याख्या होऊ शकेल. अशी सर्वमान्य व्याख्या जरी आज नसली तरी त्यामुळे फारसे बिघडत
नाही. कारण निरनिराळ्या व्याख्यांमधील फरक केवळ वरवरचा आहे. बहुतेक व्यवस्था-
पकांची त्यांच्या भूमिकेबद्दलची जाण जरी भिन्नभिन्न असली तरी त्यांची प्रत्यक्षातील कार्ये
सामान्यतः सारखीच असतात. मात्र सर्वमान्य व सुयोग्य व्याख्येच्या अभावी व्यवस्थापन-
शास्त्रातील ज्ञानाच्या प्रगतीत व तद््विषयक पद्धतशीर अभ्यासात अडथळे निश्चितच
येतात.

व्यवस्थापन : एक तंत्र

सर्वसाधारणपणे असे म्हटले जाते की `व्यवस्थापन जे करतात ते व्यवस्थापक ‘ मग
प्रश्न असा निर्माण होतो की, व्यवस्थापक काय करतो ? व्यवस्थापकाला अनेक कामे करावी
लागतात. उदाहरणार्थ, संस्थेची धोरणे ठरविणे, धोरणांची अंमलबजावणी करणे, त्यासाठी
संघटना राबविणे, संस्थेतील विविध कृतींचा समन्वय साधणे, व्यक्ती व त्यांचे गट यांच्या
कामाचा मेळ घालणे इत्यादी. ही कामे करताना व्यवस्थापकाला अनेक गोष्टींबाबत निर्णय
घ्यावे लागतात. उदाहरणार्थ, संस्थेची स्थापना, संघटनेचा प्रकार, कारखान्याची जागा व
आकार, यंत्रसामग्रीचा प्रकार, संस्थेची वाढ, उत्पादनाचे प्रकार व दर्जा, बाजारपेठा,
कामगारांचे वेतन व सेवाविषयक नियम इत्यादी. या सर्व विवेचनावरून एक गोष्ट स्पष्ट
होते व ती म्हणजे व्यवस्थापनाची संकल्पना ही कार्यात्मक संकल्पना आहे. लॉरेन्स अँप््ली
यांच्या शब्दात सांगायचे तर “” व्यवस्थापन म्हणजे लोकांकडून काम करवून घेणे “”
व्यवस्थापक समान उद्दिष्टाच्या पूर्ततेच्या दिशेने त्याच्या संस्थेतील लोकांच्या प्रयत्नांचे
संचालन करतो. त्यांना प्रेरणा देऊन, मार्गदर्शन करून व त्यांच्यावर नियंत्रण ठेवून
त्यांच्याकडून कामे करवून घेतो. यालाच व्यवस्थापन असे म्हणतात.

दुसऱ्यांच्याकडून कामे करवून घेण्याचे तंत्र म्हणजे व्यवस्थापन, या दृष्टीने व्यवस्था-
पनाकडे पाहण्यामध्ये अनेक त्रुटी आढळतात. एक म्हणजे यामुळे व्यवस्थापनाच्या कार्याला
एक प्रकारचा हातचलाखीचा किंवा लबाडीचा वास येतो. दुसरे असे की, या दृष्टिकोणात
कर्मचारी म्हणजे विशिष्ट उद्दिष्ट गाठण्याचे साधन एवढाच त्यांच्याबाबत विचार केला
जातो. कर्मचाऱ्यांच्या स्वतःच्या काही गरजा असतात, आकांक्षा असतात आणि त्या भाग-

पान नं. 4

वल्या तरच कर्मचाऱ्यांना एखाद्या संघटनेची उद्दिष्टे गाठण्याच्या बाबतीत त्यांच्याजवळील
सर्वोकृष्ट देण्याची प्रेरणा मिळू शकते. याच्याकडे येथे पूर्णपणे दुर्लक्ष केलेले आढळते.
त्याचप्रमाणे, या दृष्टिकोणामुळे एखाद्याची अशीही कल्पना होईल की, व्यवस्थापनाची
प्रक्रिया ही एकेरी वाहतूक आहे. व्यवस्थापकच सर्व काही ठरवीत असतो, निर्णय घेत
असतो, त्याने ठरविलेले त्याच्या सांगण्यानुसार करणे, त्याच्या निर्णयांची फक्त अंमलबजा-
वणी करणे एवढेच इतरांचे काम असते, असा चुकीचा समज होण्याची या दृष्टिकोणामुळे
शक्यता वाढते. म्हणून इतरांकडून कामे करवून घेण्याचे केवळ तंत्र असा व्यवस्थापनाचा
विचार करणे उचित नाही. इतरांच्या गरजा व आकांक्षा भागवून आणि त्यांना विकासाची व
प्रगतीची संधी उपलब्ध करून देऊन त्यांच्याकडून कामे करवून घेण्याचे तंत्र अथवा कला
म्हणजे व्यवस्थापन असे म्हणावे लागले. हेरॉल्ड कुन्टझ यांनी म्हटल्याप्रमाणे, “” व्यवस्था-
पन म्हणजे औपचारिकपणे संघटित केलेल्या गटामध्ये लोकांकडून व लोकांसह कामे करवून
घेण्यांची कला. जेथे लोक व्यक्ती म्हणून काम करतील व तरीदेखील समूहाची उद्दिष्टे
गाठण्याच्या बाबतीत परस्परांशी सहकार्य करतील असे वातावरण निर्माण करण्याची
कला म्हणजे व्यवस्थापन. असे वातावरण निर्माण होण्याच्या बाबतीत येणारे अडथळे दूर
करून ठरविलेली उद्दिष्टे इष्टतम कार्यक्षमतेने गाठण्याचा मार्ग म्हणजे व्यवस्थापन . “”
इ.एफ.एल्.ब्रेच. यांनी सांगितल्याप्रमाणे “” व्यवस्थापनाचा विचार केवळ वस्तूंच्या
अगर यांत्रिक हालचालींच्या अगर यंत्रांच्या अनुषंगाने करणे शक्य नाही. ही यंत्रे वापर-
णाऱ्या किंवा यांत्रिक हालचाली करणाऱ्या लोकांच्या अनुषंगानेच व्यवस्थापनाचा विचार
करणे उचित होईल. “”

व्यवस्थापन : एक प्रक्रिया

व्यवस्थापनाचा एक प्रक्रिया म्हणूनही विचार करता येईल. ही प्रक्रिया उद्दिष्टे
ठरविणे व ठरविलेली उद्दिष्टे, माणसे व साधनसमग्री यांचा वापर करून गाठणे
यासाठी केली जाते. स्वाभाविकच या प्रक्रियेत नियोजन, संघटन, प्रेरणा व
नियंत्रण या कार्याचा समावेश होतो. विशिष्ट उद्दिष्टे गाठण्यासाठी आवश्यक
असणाऱ्या सर्व कृतींचा व हालचालींचा या प्रक्रियेत समावेश केला जातो. मात्र व्यवस्था-
पन ही प्रक्रिया एका विशिष्ट ठिकाणी सुरू होते व एका विशिष्ट ठिकाणी संपते असे
समजण्याचे कारण नाही. नियोजन, संघटन, प्रेरण व नियंत्रण या कार्यांचा समावेश अस-
लेली व्यवस्थापन ही एक सततची प्रक्रिया आहे. व्यवस्थापनाची ही कार्ये कोणत्याही
व्यवस्थापकाला सातत्याने व एकाच वेळी करावी लागतात आणि ठरविलेली उद्दिष्ट
गाठावे लागते. व्यवस्थापनाची प्रक्रिया ही स्वतंत्रपणे करावयाच्या अलग कार्याची बनलेली
नाही, तर ती या सर्व कार्याची मिळून झालेली एक संमिश्र प्रक्रिया आहे. व्यवस्था-
पनाचे कुठलेही एक कार्य दुसऱ्या कार्याशिवाय करता येत नाही. व्यवस्थापनाची सर्व
कार्ये परस्परावलंबी आहेत, संघटनाशिवाय नियोजन अशक्य आहे, तसेच संघटनाचे
कार्य करताना प्रेरण व नियंत्रण ही कार्ये करणे आवश्यक ठरते. अर्थात याचा अर्थ असा
नव्हे की, व्यवस्थापनाची सर्व कार्य सारख्याच प्रमाणात सर्वत्र करावी लागतात.

पान नं. 5

व्यवस्थापनाच्या प्रक्रियेत प्रथम उद्दिष्ट निश्चित केले जाते. ते गाठण्यासाठी आव-
श्यक ते स्थूल स्वरूपाचे धोरण ठरविले जाते आणि धोरणाची अंमलबजावणी करण्या-
साठी योजना व कृतीचे कार्यक्रम तयार केले जातात. नंतर आवश्यक ती कृती पार
पाडण्यासाठी संघटना केली जाते, संघटनेमधील जागांवर नेमणुका केल्या जातात.
संघटनेतील लोकांना त्यांची कामे करण्याबाबत मार्गदर्शन केले जाते त्यांच्या कामांचे निय-
मन केले जाते आणि त्यांमध्ये सुसूत्रता आणली जाते. ठरविलेल्या धोरणानुसार व कार्य-
क्रमानुसार सर्व कृती होत आहेत हे पाहाण्यासाठी पर्यवेक्षणाच्या विविध पद्धतींचा अवलंब
केला जातो. सरते शेवटी या प्रक्रियेत प्रत्येकाचे काम, एकूण फलनिष्पत्ती व कार्य-खर्च
यांचे निर्धारण करून, सर्व योग्य कामे पुरेशा परिणामकारकतेने व कार्यक्षमतेने पार
पाडली जात आहेत, हेही पाहिले जाते.

व्यवस्थापन : एक वर्ग

समाजशास्त्रदृष्ट्या व्यवस्थापन म्हणजे नियोजन, संघटन, संचालन व नियंत्रण
ही व्यवस्थापकीय कार्ये करणाऱ्या व्यक्तींचा वर्ग किंवा समूह असेही अनेकदा म्हटले
जाते. जी व्यक्ती व्यवस्थापनाची कार्ये करते ती व्यवस्थापनवर्गाचा सभासद बनते.
आधुनिक समाजात व्यक्तिव्यक्तींमधील संबंध विलक्षण गुंतागुंतीचे होत आहेत. अशा
स्थितीत बुद्धिमत्ता व शिक्षण असणाऱ्या काही निवडक व्यक्तींना व्यवस्थापक म्हणून
विशेष महत्त्व प्राप्त होते. पूर्वी व्यवस्थापकीयवर्गात शिरकाव होण्याची घराण्याचा
नावलौकिक किंवा राजकीय लागेबांधे उपयोगी पडत. आता मात्र शिक्षण व ज्ञान
यांच्या आधारेच मुख्यतः व्यवस्थापकवर्गात प्रवेश मिळतो. व्यवस्थापकीय वर्गाला
अलीकडच्या काळात व्यावसायिक जगात जे महत्त्वाचे स्थान प्राप्त झाले आहे त्यामुळे
या घटनेला ` व्यवस्थापकीय क्रांती ‘ असं संबोधले जाते. व्यावसायिक व्यवस्थांपकांच्या
हाती अधिकाधिक सत्ता केंद्रित होत आहे व त्यामुलेच हा एक स्वायत्त वर्ग होत आहे की
काय अशी भीती व्यक्त केली जात आहे.

व्यवस्थापन : लोकांचा विकास

लॉरेन्स अँपली यांच्या मते व्यवस्थापन म्हणजे केवळ वस्तूंचे संचालन नसून ते
लोकांच्या विकासाचे कार्य आहे. व्यवस्थापनाता लोकांची निवड, त्यांचे प्रशिक्षण, पर्यवेक्षण
व विकास यांचा अंतर्भाव होतो. व्यवस्थापनाता व्यक्ती घडविल्या जातात, माणसे तयार
केली जातात. ही माणसे वस्तू निर्माण करतात. अगोदरच ठरविलेल्या उद्दिष्टाच्या
पूर्ततेसाठी पूर्व-नियोजित मार्गाने प्रयत्न करणाऱ्या मानवसमूहाचे संचालन करताना
व्यवस्थापकाला सबंध संघटनेच्या विकासाचा विचार करावा लागतो. संघटनेतील अगदी
टोकापासून ते तळापर्यत असलेल्या सर्व व्यक्तींचे ज्ञान, कौशल्य, वृत्ती व सवयी यांचा
विकास झाल्यासच संघटनेच्या कार्यक्षमतेत वाढ होते, मानवी संबंधात सुधारणा संभवते.
म्हणूनच माणसांच्या वागणुकीत अथवा संभाव्य वागणुकीत सुधारणा करणे म्हणजेच

पान नं. 6

व्यवस्थापन असे म्हटले जाते. व्यवस्थापनामुळे लोकांचा विकास होण्यास व संस्थेतील
मानवी सूर वाढवण्यास मदत होते.

वरील सर्व विवेचनावरून असे दिसते की व्यवस्थापनाच्या संकल्पनेकडे अनेक
दृष्टिकोणातून पाहाता येते. जसजशी अभ्यासाची क्षेत्रे विस्तारत जातील तसतशी
व्यवस्थापनाची व्याप्तीदेखील वाढत जाईल.

व्यवस्थापनाची वेशिष्ट्ये

वरील चर्चेच्या आधारे व्यवस्थापन या संकल्पनेची काही ठळक वेशिष्ट्ये सांगता
येतील. ती पुढीलप्रमाणे :

1) हेतु पुरस्स्रता : व्यवस्थापनात नेहमी कोणत्यातरी उद्दिष्टांची पूर्तता अभि-
प्रेत असते. व्यवस्थापन कुठलासा निश्चित हेतू साध्य करून घेण्यासाठी किंवा विशिष्ट
उद्दिष्टांची पूर्तता करण्यासाठी केले जाते. म्हणजे व्यवस्थापनासाठी एखाद्या उद्दिष्टाची
आवश्यकता असते, मग ते उद्दिष्ट स्पष्टपणे सांगितले असो अथवा गृहीत धरलेले असो.
उद्दिष्टाच्या पूर्ततेवर व्यवस्थापनाचे यश मोजले जाते. म्हणूनच उद्दिष्टाची निश्चिती
करणे हा व्यवस्थापनाचा अतिशय महत्त्वाचा भाग ठरतो. ठरविलेल्या उद्दिष्टाची
मोजपट्टी वापरून झालेले काम मापता येते. उद्दिष्ट ठरविण्याचे काम व्यवस्थापकाच्या
दृष्टिने अनेकदा तात्विक स्वरूपाचे ठरते. कारण त्यामध्ये मूल्यविषयक विचार व संस्थेचे
अग्रक्रम यांना प्राधान्य मिळत असते.

2) समूह- प्रयत्नांशी निगडीत : व्यवस्थापनाचा व्यक्तींच्या प्रयत्नांशी संबंध
आहे. तथापि व्यक्ती-समूहाच्या प्रयत्नांशी व्यवस्थापनाचा अधिकतर संबंध आहे. व्यवसाय
संस्था ज्या उद्दिष्टांच्या पूर्ततेसाठी अस्तित्वात येते ती उद्दिष्टे समूहांच्या प्रयत्नानेच
मुख्यतः गाठावयाची असतात. व्यवस्थापक जी कामे करवून घेतो. ती लोकांच्या-एखाद्या
दुसऱ्या व्यक्तीच्या नव्हे – कडून व लोकांच्यासह करवून घेतो. संघटनेतील अनेकांच्या
कृतींच समन्वय साधण्याचे व त्या कृतींचे समान उद्दिष्टांच्या दिशेने संचालन करण्याचे
कार्य व्यवस्थापकाला करावे लागते. मानवी प्रयत्नांना परिणामकारकता आणून देण्याचे
काम व्यवस्थापन करते. म्हणूनच त्या व्यवस्थापनामुळे संस्थेतील लोकांचे प्रयत्न केवळ
सर्व व्यक्तिगत प्रयत्नांची बेरीज असे न राहता त्या प्रयत्नांना एक निराळेच स्वरूप प्राप्त होते.

3) अमूर्तता : व्यवस्थापन अमूर्त असते. व्यवस्थापन ही एक दडलेली शक्ती
आहे. फलनिष्पत्तीवरून व्यवस्थापनाचे अस्तित्व जाणवते. सुव्यवस्था, समाधानाकारक
उत्पादन, माहितगार, कर्मचारीवर्ग, मनमोकळे व उत्साहदायी वातावरण ही चांगल्या
व्यवस्थापनाची काही ठळक लक्षणे. परन्तु ती बहुधा फक्त जाणवतात, दाखवता येत
नाहीत. अनेकदा गेरव्यवस्थापनामुळे म्हणजेच- व्यवस्थापनाच्या अभावामुळे- व्यवस्थापनाचे
महत्त्व कळते. गेरव्यवस्थापनाचे परिणाम चटकन लक्षात येतात.

4) कृतिशीलता : व्यवस्थापन ही एक कृती किंवा कार्य आहे. तो एखादा
आर्थिक अथवा राजकीय किंवा सामाजिक वर्ग नव्हे. व्यवस्थापन म्हणजे व्यवस्थापकीय

पान नं. 7

कार्ये. ती कार्ये करणारे लोक नव्हेत. व्यवस्थापनाची संकल्पना म्हणूनच क्रियात्मक
मानली जाते.

5) परिस्थितीचा संदर्भ : व्यवस्थापनतत्त्वात अगर शास्त्रात एखादी गोष्ट
करण्याचा एकमेव उत्कृष्ट मार्ग सांगितलेला नसतो. व्यवस्थापन परिणामकारक करण्या-
साठी विशिष्ट परिस्थिती विचारात घ्यावी लागते. ठरविलेली उद्दिष्टे गाठण्यासाठी
संस्थेमध्ये पोषक वातावरण किंवा परिस्थिती निर्माण करणे हे व्यवस्थापकाचे मुख्य काम
असते. व्यवस्थापकाच्या हाताखालील लोक ज्या परिस्थितीत काम करीत असतात त्या
परिस्थितीला व्यवस्थापकच जबाबदार धरला जातो. ही परिस्थिती व्यवस्थपकापुढे
नित्य नवी आव्हाने ठेवीत असते.

6) सार्वत्रिकता : समान उद्दिष्टांच्या पूर्ततेसाठी माणसांचे संघटित प्रयत्न जेथे
जेथे चालू असतात तेथे तेथे व्यवस्थापन आवश्यक असते. याच अर्थाने व्यवस्थापन सार्व-
त्रिक असते असे म्हटले जाते. शासकीय, सामाजिक, शेक्षणिक, धार्मिक किंवा इतर
स्वरूपाचे संघटित प्रयत्न व्यवस्थापनाशिवाय व्यर्थ आहेत. कारखान्याच्या चार भिंतीपुरताच
व्यवस्थापनाचा व्याप मर्यादित नाही. सर्व प्रकारच्या संस्थांमध्ये, सर्व स्तरांवर व्यवस्था-
पन आवश्यक ठरते, मग त्या संस्थांची उद्दिष्टे कोणतीही असोत.

7) व्यावसायिकता : पूर्वी बहुतेक व्यवस्थापक हेच संस्थांचे मालक असत.
हळूहळू त्या मालक- व्यवस्थापकांची जागा व्यावसायिक व्यवस्थापक घेत आहेत. व्यावसायिक
व्यवस्थापकांजवळ विशिष्ट ज्ञान व कौशल्य असते आणि या गोष्टींचा निरनिराळ्या प्रसंगी
व्यावसायिक व्यवस्थापक वापर करतात. हे व्यावसायिक व्यवस्थापक संस्थांचे मालक
नसतात. व्यावसायिक व्यवस्थापक निर्माण होत नाहीत, तयार केले जातात.

व्यवस्थापन : शास्त्र की कला ?

शास्त्र म्हणजे एखाद्या विशिष्ट अभ्यास-विभागाशी संबंधित असणाऱ्या ज्ञान-
समूहाची पद्धतशीर मांडणी शास्त्र घडलेल्या घटनांचे किंवा एखाद्या समस्येचे स्पष्टी-
करण देते, त्याबद्दल सार्वत्रिक सत्य सांगते. कोणत्यागी दोन घटनांमध्ये काहीतरी
कार्यकारणसंबंध असतो या समजावर शआस्त्राची उभारणी होते. निसर्गातील तर्कसंगती
शोधण्याचा प्रयत्न शास्त्रात केले जातात. विशिष्ट अभ्यास-विभागाशी संबंधीत ज्ञानाची
पद्धतशीर मांडणी करताना शास्त्रामध्ये अनेक शास्त्रीय पद्धतींचा अवलंब केला जातो.
उदाहरणार्थ : निरीक्षण, प्रयोग, अनुमान, इत्यादी. शास्त्रात ज्ञानसमूहाची पद्धतशीर
मांडणी करताना दोन परिवर्तनशील घटकांमध्ये असलेले कार्य-कारणसंबंध निस्चित
केले जातात, त्या संबंधाच्या मर्यादित निश्चित केल्या जातात व त्या संबंधाच्या मुळाशी
असणाऱ्या तत्त्वांचा शोध घेतला जातो. विशिष्ट अभ्यास-विभागाशी संबंधित असणारे
नवीन ज्ञान मिळविताना आवश्यक माहिती विशिष्ट पद्धतींनी गोळा केली जाते, तिचे
वर्गीकरण व मूल्यमापन केले जाते. तीवरून गृहीते तयार केली जातात व ती गृहीते
तपासून घेऊन अंतिम निष्कर्ष काढले जातात.

पान नं. 8

शास्त्रे दोन प्रकारची असतात. मानवी घडामोडींशी संबधित असणाऱ्या शास्त्रांना
` सामाजिक शास्त्रे ‘ असे म्हणतात. या शास्त्रांची `तत्त्वे ‘ ही सर्वसाधारण विधाने
या स्वरूपाची असतात त्यांच्यात नेमकेपणा कमी असतो. कारण सामाजिक शास्त्रे मानवी
वर्तनासारख्या अत्यंत व्यामिश्र व अज्ञात अशा गोष्टींचा विचार करतात. नेसर्गिक किंवा
प्राकृतिक गोष्टींचा अभ्यास करणारी शास्त्रे ` नेसर्गिक शास्त्रे ‘ म्हणून ओळखली जातात.
या शास्त्रांचे ` नियम ‘ नेमके , सार्वकालिक व कार्यकारणसंबंध स्पष्ट करणारे असतात.

व्यवस्थापनामध्ये एखाद्या प्रश्नाचा अभ्यास व त्याची शास्त्रीय पद्धतीने चिकित्सा
होत असल्याने व्यवस्थापनाला शास्त्राचा दर्जा प्राप्त होतो. आधुनिक व्यवस्थापनातील
संकल्पना व तत्त्वे यांनी पूर्वीच्या आंधळेपणाने व चुकतमाकत केल्या जाणाऱ्या व्यवस्थापन
पद्धतींची जागा घेतली आहे. तसेच व्यवस्थापकीय ज्ञान व कौशल्ये शिकून मिळविता येतात,
वंशपरंपरेने ती मिळत नाहीत, असेही आता मानले जाते. व्यवस्थापकीय कौशल्ये कर्म-
चाऱ्यांना प्रशिक्षणाद्वारे मिळवून देणे ही व्यवस्थापनाची जबाबदारी मानली जाते. व्यवस्था-
पकाला कोणत्याही बाबतीत निर्णय घेताना आवश्यक ती सर्व माहिती, आकडेवारी, तप-
शील, इत्यादी गोष्टी मिळवाव्या लागतात, त्यांचा अभ्यास व विश्लेषण करावे लागते,
त्यावर आधारित निष्कर्ष काढावे लागतात. त्यांची वेधता तपासून घ्यावी लागते, अंतिम
निर्णय करावे लागतात व त्या निर्णयांचे परिणाम पाहावे लागतात. या सर्व गोष्टी करीत
असताना व्यवस्थापक शास्त्रीय पद्धतीचा अवलंब करतो, शास्त्रीय पद्धतीने प्रश्नांची
सोडवणूक करण्याचा प्रयत्न करतो.

व्यवस्थापन जरी शास्त्र असले तरी त्याचा विचार सामाजिक शास्त्र म्हणूनच
करावा लागतो. कारण सामाजिक शास्त्रांप्रमाणेच व्यवस्थापनामध्ये मानवी वर्तन,
विशिष्ट उद्दिष्टांच्या पूर्ततेसाठी होणारे संघटित मानवी प्रयत्न यांचाच विचार केला
जातो. इतर घटक स्थिर ठेवून एका वेळी एकच घटक बदलता ठेवून प्रयोग करणे व्यव-
स्थापनात शक्य नसल्यामुळे व्यवस्थापनशास्त्राला नेसर्गिक शास्त्र म्हणता येणार नाही.
व्यवस्थापनाच्या क्षेत्रात खऱ्याखुऱ्या अर्थाने शास्त्रीय स्वरूपाचे प्रयोग करणे अशक्य आहे.
कारण व्यवस्थापनात मुख्यतः विचार करावा लागतो तो मानवी घटकांचा म्हणूनच
व्यवस्थापनशास्त्राने अलीकडच्या कालात जरी खूप प्रगती केलेली असली तरी रसान-
शास्त्र, भौतिकशास्त्र, जीवशास्त्र इत्यादीप्रमाणे व्यवस्थापनशास्त्राला खरेखुरे शास्त्र
मानता येणार नाही. मात्र त्याला शास्त्राच्या जवळपासचा दर्जा प्राप्त होईल.

कला म्हणजे कौशल्याचा वापर करून घडविलेला अपेक्षित परिणाम. कलेमध्ये
कौशल्याचा, ज्ञानाचा किंवा शास्त्राचा वापर केलेला असतो व जाणीवपूर्वक प्रयत्न करून
अपेक्षित उद्दिष्ट साधलेले असते. कलेच्या प्रत्येक कृतीत कलाकाराच्या व्यक्तिगत घट-
कांचे प्रतिबिंब उमटलेले दिसते.

व्यवस्थापन ही एक कला आहे असे अनेकदा सांगितले जाते. कारण व्यवस्थापक
जेव्हा आवश्यक माहिती जमा करून, ती समजावून घेऊन तिचे विश्लेषण व मूल्यमापन

पान नं. 9

करून निर्णय घेतो तेव्हा त्याची अंतःप्रेरणा, निर्णयशक्ती, कौशल्य व कल्पकता या
गोष्टींवरच त्याला अवलंबून राहावे लागते. या सर्व गोष्टी व्यवस्थापकाच्या व्यक्तिगत
स्वरूपाच्या असतात. त्याचप्रमाणे व्यवस्थापकाला व्यवस्थापकीय कार्ये पार पाडताना
नेतृत्व, मानवी स्वभावाचे अचूक ज्ञान, प्रेरणा देण्याची हातोटी इत्यादी गुणांचाही वापर
करावा लागतो. हे गुणही व्यक्तिगतच असतात.

वरील विवेचनावरून एखाद्याला असे वाटले की, शास्त्र व कला या गोष्टी एकमेका-
पासून अगदी वेगळ्या आहेत. पण तसे नाही. उलट त्या परस्परांना पूरक आहेत, पर-
स्परावलंबी आहेत. शास्त्रज्ञानात पडलेली भर कलेच्या विकासाला मदतच करते.

व्यवस्थापन हे केवळ शास्त्र नाही की ती निव्वळ कलाही नाही. व्यवस्थापनात
दोहोंचा मिलाफ आढळतो. वर सांगितल्याप्रमाणे व्यवस्थापन हे शास्त्र मानले जाते, कारण
त्यामध्ये काही मूलभूत तत्त्वे सांगितलेली आहेत की जी कोणत्याही प्रकारच्या व्यवसाय-
संस्थेला सरसकट लागू होतील. व्यवस्थापकाने शास्त्रीय दृष्टिकोणाचा कधीही विसर पडू
देता कामा नये. त्याला व्यवस्थापनशास्त्रातील तत्त्वे माहीत असली पाहिजेत व व्याव-
सायिक समस्या सोडविताना त्याने शास्त्रीय मार्गाचा अवलंब केला पाहिजे. व्यवस्थापन
तत्त्वांचा आधार न घेता त्याने घेतलेले निर्णय सर्वस्वी नशिबाबवर हवाला ठेवून अथवा
` आतला आवाज ‘ सांगेल त्याप्रकारे घेतलेले असतील. व्यवस्थापनशास्त्रातील तत्त्वे
व्यवस्थापकाच्या कृतींना भक्कम आधार पुरवतील. अर्थात केवळ व्यवस्थापन तत्त्वांचे
ज्ञान व्यवस्थापकाच्या यशाची निस्चिती करील असे नाही. कारण व्यवसायात प्रत्येक
गोष्ट कधीच ज्ञात नसते व प्रत्येक संबंध कधीच सिद्ध केलेला नसतो. व्यवस्थापन
शास्त्राची तत्त्वे वापरतानाही व्यवस्थापकाला तारतम्य वापरावे लागेल. वस्तुस्थितीची
दखल घ्यावी लागेल.

व्यवस्थापन ही कलादेखील समजली पाहिजे, कारण त्यामध्ये व्यवस्थापकाला
त्याच्या अनेक व्यक्तिगत गुणांचा वापर करावा लागतो. इतरांचा विश्वास संपादन
करण्याची पात्रता, आपले व्यक्तिमत्तव व विचार इतरांच्यात प्रतिबिंबीत करण्याची
कुवत, इतरांच्या विचारांचे मार्गदर्शन करण्याचे कौशल्य या सर्व गोष्टी कलेत येतात
आणि परिणामकारकपणे व्यवस्थापन करणाऱ्या व्यवस्थापकाकडे या गोष्टी असाव्या
लागतात.

व्यवस्थापनशास्त्र व व्यवस्थापनकला या दोन्हींमुळे व्यवस्थापकाला व्यवस्थापन
तत्त्वे व व्यवस्थापन तंत्रे अधिक चांगली समजतील व हाताळता येतील. व्यवस्थापन-
शास्त्र व व्यवस्थापन कला या दोन्ही गोष्टी एकमेकीत मिसळून गेलेल्या आहेत. त्यांच्या-
तील सीमारेषा अगदी अस्पष्ट आहेत. व्यवस्थापनाची कला माणसाइतकीच जुनी आहे,
व्यवस्थापनाचे शास्त्र ही मात्र अलीकडच्या काळातील घटना आहे. सध्या व्यवस्थापन-
शास्त्रावर जरी खूप भर देण्यात येत असला व शास्त्रीय पद्धतीने निर्णय घेण्याची पद्धत,
गणिती सूत्रे, व्यवहार-संशोधन, इत्यादी बाबींचा उदय होत असला तरी व्यवस्था-
पनाच्या कलेची आवश्यकता त्यामुळे कमी होते असे नाही. व्यवस्थापनशास्त्रामुळे व्यवस्था-

पान नं. 10

पनातील कलेचे प्रस्थ कमी होईल, परंतु कलेचे अस्तित्व संपुष्टात येणार नाही. जॉर्ज
टेरि यांनी म्हटल्याप्रमाणे व्यवस्थापक हा शास्त्रज्ञ व कलावंत दोन्हीही असतो. व्यवस्था-
पकाला तत्त्वांची आवश्यकता भासते, कारण तत्त्वामध्ये सांगितलेली मूलभूत सत्ये त्याच्या
कामात त्याला उपयोगी पडतात. त्याचप्रमाणे इतरांना स्फूर्ती देऊन, शिकवून, सगळ्यांच्या
सहकार्याने व जास्तीत जास्त प्रयत्नांनी ठरविलेले उद्दिष्ट गाठण्याची कला व्यवस्थाप-
काच्या अंगी असावी लागते. शास्त्रामुळे व्यवस्थापकाला एखाद्या प्रश्नाची अनेक संभाव्य
उत्तरे मिळविता येतील. पण त्यांपेकी निश्चित उत्तर ठरविण्यासाठी व त्या उत्तरानुसार
कृती करण्यासाठी व्यवस्थापकाला अंगभूत कलेचाच उपयोग करावा लागेल. थोडक्यात,
व्यवस्थापनाचे शास्त्र व व्यवस्थापनाची कला दोन्हीही अत्यंत आवश्यक आहेत. दोहोंचा
विकास परस्परपूरकच ठरेल. दोहोंमध्ये समतोल साधण्याचा व्यवस्थापकाने प्रयत्न केला
पाहिजे.

व्यवस्थापन : एक व्यवसाय किंवा पेशा

व्यवस्थापन हा व्यवसाय आहे की नाही याबद्दल बराच वाद आहे. ` व्यवसाय ‘ व
` व्यावसायिक ‘ या संज्ञांच्या नेमक्या अर्थाबद्दल असलेल्या गोंधळामधूनच हा वाद निर्माण
झाला आहे. ` व्यवसाय ‘ या संज्ञेची सर्वमान्य व्याख्या उपलब्ध नाही. त्यामुळे अनेक
प्रकारच्या व्यवस्थापकांचा ` व्यावसायिक व्यवस्थापक’ म्हणून विचार केला जातो.

रूस्तुम दावर यांच्या मते ` व्यवसाय म्हणजे मिळविलेले खास ज्ञान इतरांना शिकवून
त्या आधारे मार्गदर्शन करून किंवा सल्ला देऊन केलेली आजीविका ‘ आणि ` व्यावसायिक
म्हणजे समाजाची सेवा करण्याच्या मुख्य उद्देशाने व अर्थाजर्नाच्या दुय्यम उद्देशाने, काही
विशिष्ट ज्ञान व कौशल्ये कठोर प्रशिक्षणाने मिळविलेली व्यक्ती. ‘ या व्याख्यांनुसार
व्यावसायिकतेची दोन महत्त्वाची वेशिष्ट्ये सांगता येतील : 1) विसिष्ट प्रकारचे ज्ञान
अथवा कौशल्य मिळविणे आणि 2) योग्य प्रकारची मनोवृत्ती धारण करणे.

के. आर. अँन्ड्रयूज यांनी व्यावसायिकतेचे पाच निकष सांगितले आहेत. ते असे :
1) वस्तुनिष्ठ, भारदस्त व वर्धिष्णू ज्ञानसमूह, 2) गुंतांगुंतीच्या व महत्त्वाच्या
प्रश्नांची उकल करण्यासाठी त्या ज्ञानाचा कौशल्याने व चतुरपणे केलेला वापर,
3) इतरांची व समाजाची सेवा करण्याची प्रेरणा, 4) व्यवसायाच्या सभासदांनी
स्वच्छेने स्वीकारलेली आचारसंहिता आणि 5) समाजाकडून मिळालेली मान्यता.
एडगर शीन ( Edgar Schein) यांच्या मते व्यवसायाचे निकष पुढीलप्रमाणे :
1) सार्वत्रिकरित्या वेधत्व असणारी तत्त्वे व कल्पना यांच्या आधारे व्यावसायिक निर्णय
घेतले जातात. 2) व्यावसायिक निर्णयात सर्वसाधारण ज्ञानाऐवजी विशिष्ट प्रकारच्या
विशेषज्ञतेची आवश्यकता असते. 3) व्यावसायिकांना मिळणारी प्रतिष्ठा त्यांच्या कामा-तील यशावर
अवलंबून असते, त्यांच्या सामाजिक दर्जावर अगर राजकीय सत्तेवर ती
अवलंबून नसते. 4) समव्यावसायिकांच्या ऐच्छिक संघटनेचे व्यावसायिक सभासद
असतात व त्यांच्या वर्तुणुकीबद्दल जाब विचारण्याचा समव्यावसायिकांचा अधिकार त्यांना

पान नं. 11

मान्य असतो. 5) व्यावसायिकांच्या अशिलांच्या ज्ञानापेक्षा व्यावसायिकांचे ज्ञान
अधिक असते.

व्यवसायाच्या वरील सर्व निकषांचा व्यवस्थापनाच्या संदर्भात विचार केल्यास
असे म्हणता येईल की, व्यवस्थापन हाही एक व्यवसाय आहे. कारण 1) सर्व प्रकारच्या
संघटनांमध्ये व परिस्थितीमध्ये सर्वसाधारणपणे वेध ठरू शकेल अशा प्रकारचा सुनिश्चित
व वाढता ज्ञानसमूह व्यवस्थापनात आहे. 2) व्यवस्थापनविषयक ज्ञान व कौशल्य
मिळविण्याची सोय व्यवसाय व्यवस्थापन शिक्षणसंस्थांतून करण्यात आलेली आहे. 3)
अनेक व्यवस्थापन मंडळे स्थापन झालेली असून व्यावसायिक व्यवस्थापन सल्लागारांची
संख्यादेखील वाढते आहे. 4) व्यावसायिक व्यवस्थापकांना त्यांच्या कामातील यशामुळे
प्रतिष्ठा प्राप्त होते आहे. ही प्रतिष्ठा त्यांना विशिष्ट जातीतील जन्मामुळे अथवा राजकीय
सत्तेमुळे मिळत नाही. 5) व्यावसायिक व्यवस्थापकांनी पाळावयाच्या व्यवसाय-
नीतीवर किंवा आचार-संहितेवर, तसेच त्यांच्या सामाजिक जबाबदारीवर भर देण्यात
येत आहे.

असे असले तरी व्यवसाय म्हणून व्यवस्थापनामध्ये काही वेशिष्ट्यांचा अभाव
जाणवतो. 1) इतर व्यवसायांप्रमाणे व्यावसायिक व्यवस्थापनात प्रवेश मिळविण्यासाठी
कोणत्याही परवान्याची अथवा दाखल्याची आवश्यकता नसते. तसेच विशिष्ट पदवी
संपादन करणाऱ्या व्यक्तीपुरतेच व्यावसायिक व्यवस्थापनाचे क्षेत्र मर्यादित ठेवण्यात
आलेले नाही. त्यामुळे व्यावसायिक व्यवस्थापकांचा एकजिनसी व एकसंघ गट आढळत
नाही. 2) सर्व व्यवस्थापकांसाठी एकाच प्रकारचे नियम व आचार-संहिता नाही.
व्यवस्थापकीय वर्तनाच्या निश्चित कसोट्याही ठरविलेल्या नाहीत तसेच व्यवस्थापकां-
कडून आचार-संहितेची किंवा नियमांची काटेकोरपणे अंमलबजावणी होते की नाही हे
पाहाण्यासाठी एखादी मध्यवर्ती संस्थादेखील अस्तित्वात नाही.

वरील सर्व विवेचनावरून असे दिसेल की, व्यवस्थापन हा वेद्यकी किंवा वकिलीच्या
व्यवसायासारखा व्यवसाय नाही. तसा तो असणारही नाही. तथापि व्यावसायिकतेची
अनेक लक्षण व्यवस्थापनात प्रकर्षाने आढळतात व ती वाढण्याची चिन्हे दिसतात.
व्यवस्थापन हे शास्त्र आहे की कला आहे, की व्यवस्थापन आहे या गोष्टी केवळ
बाष्कळ चर्चेच्या नाहीत. कारण या चर्चेमधून व्यवस्थापन या अभ्यासक्षेत्राचा भावी विकास
कसा होईल हे ठरणार आहे. लोकांकडून काम करवून घेण्याच्या व्यवस्थापन व्यवसायात
पूर्वी व्यवस्थापन ही कला आहे असे मानणाऱ्यांचा विशेष प्रभाव पडत असे. आज मात्र
अनेकविध शास्त्रांच्या साहाय्याने व्यवस्थापन व्यवसाय पुढील वाटचाल करीत आहे.

पान नं. 263

22. नियंत्रण

व्याख्या व अर्थ

जॉर्ज टेरि यांच्या मते, “” नियंत्रण म्हणजे काय चालले आहे ते (म्हणजेच उद्दिष्टांची
पूर्तता होते आहे की नाही ते ) बघून ठरविणे. नियंत्रण म्हणजे कामगिरीचे मूल्यमापन
करणे व ठरविलेल्या योजनेनुसार कामगिरी नसल्यास दोषसुधारक उपाय अवलंबणे “”
“”उद्योगसंस्थेत चाललेली प्रत्येक गोष्ट ( कृती) स्वीकारलेल्या योजनेनुसार, दिलेल्या
सूचनानुसार व निश्चित केलेल्या तत्त्वांप्रमाणे होते की नाही हे तपासणे व त्याबद्दल खात्री
करून घेणे म्हणजे नियंत्रण “” असेही म्हटले जाते. कुन्टझ् व ओडोनेल यांच्या शब्दात
सांगायचे तर नियंत्रण म्हणजे “”घटनांना योजनांनुसार जुळवून घेण्यास भाग पाडणे .”” होय.

वरील सर्व व्याख्यांवरून एक गोष्ट स्पष्ट होते की, नियंत्रणाचे कार्य हे इतर
व्यवस्थापकीय कार्याचा पाठपुरावा करणारे कार्य आहे. नियंत्रणामुळे योजल्याप्रमाणे किंवा
ठरविल्याप्रमाणे एखादी गोष्ट होते आहे की नाही याची खात्री करून घेण्यास मदत होते,
व्यवस्थापनाची इतर कार्य जर अचूकपणे पार पाडली तर नियंत्रणाची गरजच भासणार
नाही. प्रत्यक्षात मात्र काही चुकांमुळे श्रम वाया जातात, मतभेद निर्माण होतात, दिशाभूल
करणारे आदेश दिले जातात व त्या सर्व गोष्टींचा परिणाम होऊन ठरविलेल्या उद्दिष्टा-
पासून विचलन होते. अशावेळी नियंत्रणाची आवश्यकता भासते. म्हणजेच जेव्हा एखादी
चुकीची गोष्ट घडलेली असते, घडत असते व घडण्याची शक्यता असते तेव्हा नियंत्रणाचे
कार्य अनिवार्य ठरते.

नियंत्रणामध्ये अनेक गोष्टींचा समावेश होतो. वेयक्तिक व संघटनात्मक अपेक्षित
कामगिरीची प्रमाणे ठरविणे, प्रत्यक्ष कामगिरीचे मूल्यमापन करणे, प्रत्यक्ष कामगिरी
व प्रमाण कामगिरी यांची तुलना करणे, अपेक्षित कामगिरीपासून प्रत्यक्ष कामगिरीची
झालेली विचलने ( deviations) लक्षात घेणे, ती दुरूस्त करण्यासाठी योग्य उपाय
योजणे आणि ठरविलेल्या योजनांप्रमाणे प्रगती होत आहे याची खात्री करून घेणे या सर्व
गोष्टी नियंत्रणात येतात. आधुनिक नियंत्रणपद्धतीमध्ये एखाद्या व्यवसायसंस्थेत काय
घडले याच्याबद्दलची भूतकालीन माहिती देण्याचे कार्यच केवळ केले जाते असे नाही तर
तसे का घडले याची कारणे टिपली जातात व दिलेल्या माहितीवरून जर व्यवस्थापक
चुकीच्या मार्गावर आहे असे दिसले तर त्याला योग्य ते दुरूस्ती उपाय योजण्यासही
साहाय्य केले जाते. थोडक्यात, नियंत्रणाचे कार्य हे उद्दिष्ट नसून ते उद्दिष्टाच्या पूर्ततेचे एक
साधन आहे हे लक्षात घेतले पाहिजे. ठरविलेली फलिते मिळाली की नाही हे पाहाण्याचे
काम नियंत्रणामुळे शक्य होते.

पान नं. 264

नियोजन व नियंत्रण ही दोन्ही कार्ये एकमेकांशी निगडीत आहेत. नियोजनामुळे
उद्दिष्टपूर्तीच्या कृतीचा मार्ग निश्चित केला जातो तर नियंत्रणामुळे त्या मार्गापासून
झालेले विचलन लक्षात आणून दिले जाते व ते दुरूस्त करून कृती मूळ मार्गावर आणण्याची
उपाययोजनाही केली जाते. नियोजन नियंत्रणाला मदत करते. नियोजनामुळे नियंत्रण
करण्याची साधने उपलब्ध होतात. उदाहरणार्थ नियोजित उद्दिष्टे, स्थायी योजना,
कार्यक्रम व अंदाजपत्रके या सर्व गोष्टींच्या मदतीने नियंत्रण ठेवणे सोपे होते. दुसऱ्या
दृष्टिकोनातून विचार केल्यास असेही म्हणता येईल की, नियंत्रणासाठी आवश्यक असणारी
सध्याच्या हालचालींची माहिती विचारात घेऊनच परिस्थितीनुसार योजनांमध्ये बदल करता
येतात अगर नव्या योजना आखता येतात. नियोजन व नियंत्रण वा व्यवस्थापकीय कार्याचे
परस्परसंबंध विशद करताना जोसेफ मॅसी म्हणतात, “” नियोजनात भविष्यकालीन
कामगिरीचा अंदाज घेतला जातो तर नियंत्रणात भूतकालीन कामगिरीचे मूल्यमापन केले
जाते. या दोन्हींमुळे वर्तमानकालीन निर्णय घेताना व्यवस्थापकाला परिस्थितीचे यथार्थ
दर्शन घडू शकते.””

नियंत्रणामुळे व्यवस्थापनाच्या प्रक्रियेला इतर व्यवस्थापकीय कार्यामध्ये आवश्यक
ते बदल करून नव्या परिस्थितीशी जुळवून घेता येते. म्हणजेचच नियंत्रणामुळे काही वेळी
उद्दिष्टे नव्याने ठरवावी लागतात, कधी नवीन योजना तयार कराव्या लागतात, कधी
संघटनात्मक रचनेत बदल करावे लागतात, कधी कर्मचारीप्रशासन सुधारावे लागते,
तर कधी संचालनाच्या व नेतृत्वाच्या तंत्रात महत्त्वाचे बदल करावे लागतात.

नियंत्रणाची वेशिष्ट्ये

नियंत्रणाच्या कार्याची वेशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे सांगता येतील.

1) नियंत्रण हा व्यवस्थापनाच्या प्रक्रियेचा प्रारंभ नसून शेवट आहे. व्यवस्था-
पनाच्या इतर कार्याचा पाठपुरावा नियंत्रणात केला जातो. ठरविलेल्या योजनेच्या पायावर
नियंत्रणाचे कार्य केले जाते व त्या योजनेच्या अंमलबजावणीसाठी विविध घटकांचे संघटन
व सुसूत्रीकरण साधून जास्तीत जास्त चांगली कामगिरी कशी दाखवता येईल हे
पाहिले जाते.

2) नियंत्रणाचे कार्य नेहमी भविष्यकाळाचा विचार करून केले जाते. घडून
गेलेल्या घटनांवर नियंत्रण ठेवणे शक्य नसते. मात्र व्यवस्थापक भूतकालीन घटनांच्या
अवलोकनातून काही गोष्टी शिकतो व त्या अनुभवाचा फायदा भविष्यकालीन घटनांमध्ये
सुधारणा करण्यासाठी घेतो.

3) नियंत्रणाचे कार्य गतिमान असते. परिस्थितीच्या गरजानुसार योजना व
उद्दिष्टे बदलावी लागतात. त्याचप्रमाणे नियंत्रणाच्या कार्यालाही बदलत्या परिस्थितीत
जुळवून घ्यावे लागते. नियंत्रण हे ताठर असू शकत नाही, ते लवचिक असावे लागते ते
याच अर्थाने.

Blog by Prasanna Mujumdar
Business & Technology News Syndication with Articles based on own expereinces

Advertisements

Categories: व्यवस्थापन

Leave a Comment

businessstuff

Create a free website or blog at WordPress.com.

Back to top